Chân dung nhà khoa học “chân đất”

Vượt qua hàng trăm km từ TP.HCM chúng tôi về Hà Tiên tìm gặp cho kỳ được, nhà nghiên cứu lâu nay vẫn được gán cho cái danh rất dung dị “Nhà nghiên cứu chân đất” - ông Trương Minh Đạt (sinh năm 1938).

Trái với không gian náo nhiệt của một thị xã đang phát triển. Ngôi nhà nhỏ, sơn trắng của ông khiêm tốn nép mình trong con hẻm thuộc phường Đông Hồ, Thị xã Hà Tiên, yên lặng và thanh tĩnh. Thấy khách lạ từ xa tới ông quý lắm, nhất là người muốn tìm hiểu lịch sử Hà Tiên.

Tuổi cao, cơn tai biến làm một nửa người ông gần như đã bị liệt gần 11 năm nay, khiến ông “muốn nói theo ý mình cũng khó”. Nhưng lạ kỳ thay, trí ông vẫn minh mẫn, tinh anh đến lạ, còn phương pháp nghiên cứu và sức làm việc thì khiến bất cứ ai cũng phải kinh ngạc.
 

Nhà nghiên cứu Trương Minh Đạt vẫn âm thầm với công việc nghiên cứu

Trong nhà ông không gì ấn tượng hơn là những kệ sách xăm xắp, nhìn thoáng qua nhà ông như một thư viện thu nhỏ ở thị xã Hà Tiên. Từ các cuốn viết về tự nhiên cho đến xã hội, ông sưu tập trình bày một cách bài bản và hệ thống.

Ngoài lịch sử, hiện nay ông còn nghiên cứu sang cả lĩnh vực triết học, văn hóa, chính trị...trong đó báo chí hiện đại thì ông gần như không bỏ một tờ nào.

Ông là người yêu sách, coi sách như máu thịt, thấy cuốn hay ông tìm mua cho bằng được, thiếu cuốn gì ông tìm cách bổ trợ ngay. Bàn tay vuốt nhẹ bìa sách đã vàng ố trên kệ, ông nói với giọng trìu mến: “Tất cả sách ở đây tôi mua ở trên Thành Phố Hồ Chí Minh về đấy, chứ ở miền xa xôi này muốn mua cũng chẳng có.

Công việc nghiên cứu vốn đã khó, nhưng ở một tỉnh lẻ xa xôi, cách biệt như Hà Tiên thì càng khó gấp vạn lần. Muốn mua một cuốn sách, phải chờ cả tháng, thậm chí cả năm, nhưng chưa hẳn đặt mua là có”, ông cho biết.

Nói đến cuyện sách ông lại “đứt ruột” xót xa một hoài niệm: “Trước giải phóng tôi từng có một pho sách lớn tương tự như bây giờ. Trong đó có rất nhiều sách cổ không có cuốn thứ 2, nhiều cuốn tôi phải nhịn ăn mới có được”.

Khi cách mạng vào (sau 1975), Hà Tiên được tái lập, phòng thông tin thị xã thiếu sách, ông đem tất cả “tài sản giấy” quý hơn vàng của mình ra hiến tặng. Thế rồi, thời bao cấp, người ta bất cẩn thế nào, số sách ấy hoặc là hư hỏng, hoặc là bị người ta xé nhóm lửa, giờ nhắc lại ông vẫn thấy tiếc hùi hụi.

Ở ông tình yêu sách, niềm say mê nghiên cứu khoa học và tình cảm quê hương có sự thống nhất làm một, trong đó tình cảm quê hương là nền tảng thôi thúc. Ông nói:

“Người ta bảo tôi là chuyên gia Hà Tiên, Nhà nghiên cứu Hà Tiên, Nhà Hà Tiên học...riêng tôi chỉ nhận là một người con yêu quê hương. Được sinh ra, lớn lên và sống trên quê hương tươi đẹp, tôi tự thấy trách nhiệm với truyền thống, lịch sử quê nhà. Vậy nên tôi đến với khoa học bằng tình yêu, niềm đam mê, chứ không vì vụ lợi và danh vọng”. 

Là một Nhà nghiên cứu đích thực, nhưng ông không hề có học hàm học vị gì. Ông luôn quan niệm, chỉ có cống hiến cho quê hương là học vị cao nhất mà thôi. Người ta thường gọi ông bằng cái danh thân thiện, nhà khoa học “chân đất” là vậy.

Bởi, ông đến với khoa học không theo con đường chung, mà là từ một thầy giáo tỉnh lẻ, rồi rẽ hướng vào làm công việc nghiên cứu, để rồi thành một nhà khoa học thứ thiệt của mảnh đất Tây Nam.  

Đến với khoa học bằng trái tim

Ông vốn sinh ra trong một gia đình nông dân nghèo ở tỉnh Hà Tiên cũ. Từ nhỏ Trương Minh Đạt đã có những tố chất thông minh, ưa tìm hiểu, thích khám phá. Đặc biệt, được sống trên vùng đất sông núi hữu tình, có bề dày văn hóa lịch sử của Nam Bộ, bao khúc mắc lịch sử còn ẩn chứa, chưa được giải mã.

Nỗi đau đáu muốn góp sức mình làm một cái gì đó cho quê hương đất nước luôn thường trực trong tâm khảm của cậu bé Trương Minh Đạt. Để rồi một ngày, khi có điều kiện Trương Minh Đạt trở về dốc lòng giải mã những ẩn khuất lịch sử đó, bằng chính tình yêu quê hương chân chất của mình.

Thuở xưa, Hà Tiên được xếp vào dạng tỉnh lẻ xa xôi, khó khăn đủ điều, nên ai đó trở thành trí thức được xem là hiếm hoi, muốn đi học phải lên tận Sài Gòn. Lúc đó hệ thống giáo dục do thực dân Pháp mở, chỉ có con quan lại, nhà giàu mới theo nổi.

Nếu nghèo thì chí ít phải học cực giỏi mới mong “có cửa”. Cha mẹ không thuộc người giàu, cậu bé Trương Minh Đạt càng không phải có thân thế là con quan lại. Nhưng Đạt thừa thông minh để được chọn vào trường Petrus Ký (nay là Trường Nguyễn Bỉnh Khiêm, TP.HCM).

Thời gian học ở đây, ông được đào tạo khá bài bản các môn khoa học tự nhiên, khoa học xã hội. Xong chương trình, ông tiếp tục hoàn thành bậc trung học, rồi vào học Trường Cao đẳng Sư phạm Sài Gòn. Trụ được đến bậc này, là những người có lực học thuộc dạng ưu tú nhất miền Nam.

Tốt nghiệp, Trương Minh Đạt quyết định theo nghiệp dạy học, ông dạy các môn khoa học tự nhiên như Toán, Lý, Hóa. Nhưng điều đáng nói là Trương Minh Đạt rất yêu lịch sử văn hóa, nhất là vùng đất Nam Bộ.

Đi dạy học khắp nơi nhưng hễ khi có cơ hội, ông lại bắt tay vào sưu tập tài liệu, tìm tòi và giải mã những bí ẩn lịch sử. Những bài viết của ông thường đậm sự kiện, tư liệu rất chắc, được bạn đọc đón nhận trên những tập san khoa học tiếng tăm lúc bấy giờ.

Thời bao cấp, những đồng lương ít ỏi, thầy giáo nghèo Trương Minh Đạt thường nhịn ăn để tiền mua sách, tài liệu. Thời gian rỗi ông lại lao vào đọc và suy ngẫm, đặc biệt ông tìm đến sách viết về Nam bộ, trong đó phần lớn là sách viết về mảnh đất Hà Tiên.

Khi vốn kiến thức đã kha khá, những vấn đề về lịch sử quê hương ông tự nêu ra rồi tự giải đáp. Trương Minh Đạt thoạt nghĩ: “Tại sao một mảnh đất mang đặc thù Nam Bộ, một thời từng là phiên dậu phía Tây Nam.

Trải qua bao biến cố thăng trầm lịch sử, còn nhiều uẩn khúc mà đến nay vẫn chưa có một ai tâm huyết nghiên cứu? Tôi thấy tự mắc nợ quê hương từ những câu hỏi đó.”

Điều may mắn nhất là ông được sinh ra ở mảnh đất có nền tảng tri thức từ thời họ Mạc (Hội Tao đàn Chiêu Anh các do Mạc Thiên Tích chủ trương năm 1736). Đây là giai đoạn thơ văn nở rộ, nền tảng tri thức luôn được tiếp nối.

Lúc sinh thời hai cố tác gia lớn sống cạnh nhà Trương Minh Đạt là vợ chồng nhà thơ, nhà văn, nhà báo Đông Hồ ( 1906-1969) và Mộng Tuyết (1914-2007) họ đã giúp và khơi mở cho ông rất nhiều điều. Ông nhớ lại: “Đông Hồ như người dẫn đường đưa lối, khêu gợi sự tò mò để tôi tìm hiểu về quê hương”.

Trở về quê sau những năm dạy học, những tác phẩm nghiên cứu khoa học đầu tiên được viết, vào những năm cuối thập niên 70, đầu 80 của thế kỷ trước. Và cuộc tìm tòi đầu tiên là ông bắt tay vào khảo cứu và  dựng nên hội văn thơ Nam Bộ - Tao đàn Chiêu Anh Các.

Một hội thơ từng góp phần làm nên giai đoạn hoàng kim của văn học Nam Bộ do Mạc Thiên Tích chủ trương vào năm 1736. Không chỉ điểm danh những nhân vật của hội văn thơ Tao Đàn, mà ông còn chỉ ra được trụ sở sinh hoạt của hội này bằng những cứ liệu đầy thuyết phục, các nhà nghiên cức khác phải công nhận.

Vì vậy, vào năm 2006, ông thẳng thừng phản biện lại những quan điểm chưa đúng của tác giả Nguyễn Quảng Tuân trên Tạp chí “Kiến thức ngày nay”, tạo nên cuộc tranh luận sôi nổi lúc bấy giờ, bảo vệ thành công luận điểm đúng đắn của mình. Đây cũng chính là thành công đầu tiên tạo bước ngoặt để ông cho ra đời những công trình nghiên cứu của mình sau này.

Nay đã gần hết ngưỡng tuổi 76, nhưng tính ra ông đã dành hơn nửa cuộc đời cho công việc nghiên cứu. Đến nay ông xứng đáng được vinh danh là pho từ điển sống của Hà Tiên, gần như am tường lịch sử - văn hóa Hà Tiên và lịch sử giai đoạn họ Mạc đến đây khai khẩn lập nên mảnh đất trù phú.

Suốt hàng chục năm nghiên cứu, ở độ tuổi bóng xế, công việc ấy vẫn đang tiếp tục như dòng chảy chưa bao giờ bị ngắt. Mỗi khi tìm được tư liệu ông lại ghi chép, khảo cứu, đối sánh, rồi đặt vấn đề và tự phản biện.

Khi nào con mắt khoa học của mình cảm thấy hài lòng mới thôi. Vì thế, nhìn lại chặng đường đã qua nhà nghiên cứu “chân đất” Trương Minh Đạt cảm thấy thanh thản và tự hào, khi những đóng góp của mình vẫn luôn hữu ích cho hậu thế.