Một số nhận xét về nội dung và nghệ thuật truyện ngắn Trần Quang Nghiệp
- Thứ hai - 31/08/2009 08:06
- |In ra
- |Đóng cửa sổ này
Các tác giả có vốn Hán học và Tây học như Trương Vĩnh Ký, Huỳnh Tịnh Của đã dùng chữ Quốc ngữ để ghi lại những Chuyện đời xưa, Chuyện khôi hài, Chuyến đi Bắc kỳ năm Ất Hợi (Trương Vĩnh Ký), Chuyện giải buồn (Huỳnh Tịnh Của). Trương Vĩnh Ký, Huỳnh Tịnh Của coi luân lý phong kiến cổ truyền là đẹp đẽ và muốn dùng văn chương tiếng Việt để truyền bá sâu rộng nó trong đông đảo lớp người ít học ở miền Nam. Những truyện ấy tuy “ngắn”, nhưng vẫn chưa mang đầy đủ những yếu tố của thể loại truyện ngắn hiện đại. Với sự xuất hiện của hàng loạt những cây bút như: Nguyễn Trọng Quản, Trần Quang Nghiệp, Hồ Biểu Chánh… văn xuôi quốc ngữ Nam bộ đã có những bước chuyển mới. Nếu như Hồ Biểu Chánh là người mở đường cho nền tiểu thuyết Việt Nam hiện đại thì Trần Quang Nghiệp lại là người có những đóng góp đáng kể trong bước đầu xây dựng thể loại truyện ngắn Việt Nam hiện đại.
Trong những sáng tác của Trần Quang Nghiệp, chúng ta dễ dàng nhận thấy mỗi câu chuyện là một bài học đạo lý mà nhà văn muốn gởi gắm đến người đọc. Truyện của ông đề cao nhân nghĩa thủy chung, hiền hậu của con người nhất là với cái nết na của người con gái. Trong truyện Ông Tơ cắc cớ là những gửi gắm nhẹ nhàng về tình nghĩa thủy chung giữa vợ chồng mặc dầu, người vợ ấy có xấu, có “đen đúa”, lại là dân “mọi”. Bởi một lẽ giản đơn, người vợ ấy rất mực yêu thương người chồng của mình. Mặc dù chồng mình không vẹn lòng chung thủy. Và chính tấm lòng chân thành ấy đã làm người chồng kia cảm động và chấp nhận ở lại sống trọn đời cùng với núi rừng. Hay trong chuyện Chọn đá thử vàng, tiêu chí chọn vợ của thầy giáo Huỳnh Văn Chiêu vẫn là “cái nết đánh chết cái đẹp” . Vậy nên hai cô, cô Kiều, cô Vân mặc dầu đẹp “nhan sắc tuyệt trần” và là con của bà phủ Khương “phong lưu quyền quý” nhưng anh vẫn chọn cô bán vải “tuy có kém hơn hai chị em Vân - Kiều song nết na đằm thắm dễ thương” .
Ông đề cao tính trung thực của con người. Người chủ trong Xâu chìa khóa đã làm một “phép thử”. Chính phép thử ấy ông đã xác định được một cách chính xác sự chuyển biến tích cực của người nhân viên dưới quyền. Từ đó đã tạo cơ hội để người nhân viên ấy quay trở lại với đức tính trung thực vốn đã bị tiền tài dục vọng bào mòn.
Truyện ngắn của Trần Quang Nghiệp phản ánh cách nghĩ của truyền thống dân gian. Đó là “ác giả ác báo”, “gieo gió gặt bão”. Hai vợ chồng Hai Môn “giựt của, giết người chẳng gớm tay” đã giết lầm ngay đứa con của mình để cướp của (đứa con ấy, thằng Lành cũng vừa mới giết người cướp của trên chuyến xe đêm).
Có thể nói đây là nội dung khá phổ biến trong các sáng tác giai đoạn này. Đến đây có thể khẳng định quan niệm “văn dĩ tải đạo” trong văn chương trung đại vẫn còn có những ảnh hưởng nhất định trong sáng tác của Trần Quang Nghiệp. Tuy vậy, cách thể hiện của Trần Quang Nghiệp vẫn có những nét đặc trưng riêng. Việc Trần Quang Nghiệp trực tiếp xen vào câu chuyện để bàn luận, diễn giải thể hiện quan niệm của mình có khi được đánh giá cao cũng có khi bị hạ thấp. Về cái hay, cái dở của việc luận bàn trên còn tùy thuộc vào suy nghĩ của mỗi người trong mỗi thời đại khác nhau. Nhưng thiết nghĩ đó cũng là một nét biểu hiện của đạo lý. Ông đã đứng trên lập trường đạo đức, lẽ phải để cắt nghĩa, đơn giản hóa những triết lý cao xa tạo nên sự gần gũi, hấp dẫn cho người đọc, đặc biệt là người dân Nam bộ. Ví dụ trong truyện Xâu chìa khóa kết thúc truyện tác giả viết: “Thương người, dạy người biết ăn năn chữa lỗi và biết mình quấy mau toan cải quấy thì quý hóa vô cùng”.
Không chỉ dùng lời thuyết giảng trực tiếp định hướng người đọc, Trần Quang Nghiệp còn thông qua hệ thống nhân vật với quan điểm, cách sống, hành động của họ để tường giải cho quan niệm đạo lý của mình. Có lẽ vì cách thể hiện này mà nhân vật của ông trở nên thực tế hơn mặc dù còn có phần gượng ép, áp đặt.
Đọc truyện ngắn của Trần Quang Nghiệp, chúng ta có cảm giác như đang nhìn thấy một con người đang khúc khích cười trước những biểu hiện tha hóa trong tính cách của con người trước những đổi thay lớn lao của xã hội Việt Nam những năm đầu thế kỷ (những giá trị chuẩn mực đạo đức truyền thống đang đứng trước nguy cơ bị mài mòn). Tuy chưa đạt được thành công như những truyện ngắn hiện thực trào phúng của giai đoạn văn học 1930 - 1945 nhưng tác phẩm của Trần Quang Nghiệp cũng manh nha những yếu tố thể hiện những bước đầu mò mẫm của truyện ngắn Việt Nam trên bước đường hiện đại hoá.
Trong truyện Trần Quang Nghiệp, chúng ta nhận thấy ông phê phán thói tham lam, háo sắc, dâm dục bằng những tình huống truyện khá độc đáo. Ví dụ trong Lỗi bù lỗi, cô ở mướn đã phải trả giá bằng chính thể xác của mình để thoả mãn bản chất dâm dục của tên quan huyện vì thói tham lam. Bên cạnh đó ta còn bắt gặp bọn trưởng giả háu sắc trong truyện ngắn của Trần Quang Nghiệp. Bọn họ thường phải trả những giá khá đắt cho cái tật cố hữu ấy của mình (Ba cô áo trắng) . Trong xã hội thời bấy giờ cũng đã xuất hiện ngày càng nhiều những con người hãnh tiến, thích khoác lên mình những danh vị (thực chất là mượn danh, giả danh) để lòe thiên hạ hoặc giả để mưu cầu lợi ích. Họ dễ thay đổi khi đời sống vật chất thay đổi. Những con người ấy đã được Trần Quang Nghiệp khắc họa trong Giả thiệt là ai? Ăn mày trúng số.
Về nghệ thuật, ngôn ngữ trong truyện ngắn Trần Quang Nghiệp đậm chất đời thường. Đặc điểm nổi bật nhất trong truyện ngắn Trần Quang Nghiệp thể hiện ở ngôn ngữ nôm na, mộc mạc phù hợp với cách nói của người dân Nam Bộ. Ông sử dụng nhiều từ địa phương mang tính giản dị, bình dân, dễ hiểu. Đọc Trần Quang Nghiệp ta bắt gặp rất nhiều từ ngữ Nam bộ như: đặng, tiện tặn, quạu quọ, rỉ rả, thủng thẳng, dòm, ngó… Đó là những từ “rặt” Nam bộ. Có lẽ do sống nhiều ở vùng sông nước nên ngôn ngữ Nam bộ đã ảnh hưởng rất lớn đến ngôn ngữ Trần Quang Nghiệp. Kể cả ngôn ngữ của người kể chuyện, của tác giả hay của nhân vật hết thảy đều thấm đượm màu sắc chân quê, dân dã. Nhiều từ địa phương nếu không dựa vào văn cảnh hoặc nếu không có vốn từ địa phương Nam bộ sẽ rất khó hiểu: Ngoài sân con nít nội chợ xúm lại bu chung quanh mấy cái xe (Số bạc mười ngàn đồng), Dưới chơn đã săn hai dây tơ hồng (Chọn đá thử vàng)… Lớp từ này mang màu sắc biểu cảm cao thể hiện sinh động cá tính, tâm lý nhân vật cũng như con người Nam bộ.
Khác với các nhà văn trung đại và ít nhiều khác với các nhà văn viết truyện cùng thời như Phạm Duy Tốn, Nguyễn Bá Học… vẫn giữ cung cách gọt giũa cẩn thận từng câu chữ, Trần Quang Nghiệp rất chuộng phong cách khẩu ngữ. Ông đã khai thác triệt để lớp từ khẩu ngữ Nam bộ. Chính vì thế mà khi đọc truyện ngắn của ông, người đọc có cảm giác gần gũi, quen thuộc như được nghe chính tiếng nói của mình, được chia sẻ, cảm thông. Đồng thời, điều này đã làm cho truyện ngắn Trần Quang Nghiệp mang màu sắc của cuộc sống thực. Đây là một đóng góp lớn của Trần Quang Nghiệp.
Tuy nhiên chúng ta vẫn nhìn thấy trong truyện của Trần Quang Nghiệp thỉnh thoảng vẫn xuất hiện kết cấu câu theo kiểu biền ngẫu như: ánh sáng mờ mờ / hơi sương lạnh lẽo (Ông Tơ cắc cơ), Gió bay qua / mưa tuôn xuống (Trời phật công bình), không tỏ sắc giận / không bày lòng thương (Xâu chìa khóa)… Đây là hạn chế không thể tránh khỏi của các nhà văn xuôi thời bấy giờ. Có thể nói kết cấu của truyện ngắn của Trần Quang Nghiệp tương đối đơn giản. Ông thường nắm bắt những khoảnh khắc trong cuộc sống đời thường từ đó khái quát thành vấn đề đạo lý hoặc châm biếm mà ông muốn gửi gắm thông qua tác phẩm. Nhiều tác phẩm có kết cấu lấp lửng hoặc có kết thúc khá thú vị và bất ngờ như: Lỗi bù lỗi, Số bạc mười ngàn… Nhiều chuyện có kết cấu khá giống với chuyện cổ tích như Hai bó giấy…
Tuy nhiên, một số truyện lại quá giản đơn chưa đáp ứng được yêu cầu của một kết cấu truyện ngắn Cái áo màu xanh, Ông Tơ cắc cơ. Hơn thế nữa có một số truyện ít sử dụng yếu tố trần thuật mà đưa quá nhiều yếu tố đối thoại thuần túy. Nên toàn bộ câu chuyện chỉ thuần là sự xâu chuỗi những lời đối thoại chưa được xử lí một cách công phu (Ba cô áo trắng) .
Tuy còn một số những hạn chế nhất định nhưng truyện ngắn của Trần Quang Nghiệp đã bắt đầu chứa đựng những yếu tố của truyện ngắn hiện đại. Thiết nghĩ cần kíp phải nên xác lập một vị trí cho ông trong nền văn xuôi quốc ngữ đầu thế kỉ, đặc biệt là ở thể loại truyện ngắn.
Trong những sáng tác của Trần Quang Nghiệp, chúng ta dễ dàng nhận thấy mỗi câu chuyện là một bài học đạo lý mà nhà văn muốn gởi gắm đến người đọc. Truyện của ông đề cao nhân nghĩa thủy chung, hiền hậu của con người nhất là với cái nết na của người con gái. Trong truyện Ông Tơ cắc cớ là những gửi gắm nhẹ nhàng về tình nghĩa thủy chung giữa vợ chồng mặc dầu, người vợ ấy có xấu, có “đen đúa”, lại là dân “mọi”. Bởi một lẽ giản đơn, người vợ ấy rất mực yêu thương người chồng của mình. Mặc dù chồng mình không vẹn lòng chung thủy. Và chính tấm lòng chân thành ấy đã làm người chồng kia cảm động và chấp nhận ở lại sống trọn đời cùng với núi rừng. Hay trong chuyện Chọn đá thử vàng, tiêu chí chọn vợ của thầy giáo Huỳnh Văn Chiêu vẫn là “cái nết đánh chết cái đẹp” . Vậy nên hai cô, cô Kiều, cô Vân mặc dầu đẹp “nhan sắc tuyệt trần” và là con của bà phủ Khương “phong lưu quyền quý” nhưng anh vẫn chọn cô bán vải “tuy có kém hơn hai chị em Vân - Kiều song nết na đằm thắm dễ thương” .
Ông đề cao tính trung thực của con người. Người chủ trong Xâu chìa khóa đã làm một “phép thử”. Chính phép thử ấy ông đã xác định được một cách chính xác sự chuyển biến tích cực của người nhân viên dưới quyền. Từ đó đã tạo cơ hội để người nhân viên ấy quay trở lại với đức tính trung thực vốn đã bị tiền tài dục vọng bào mòn.
Truyện ngắn của Trần Quang Nghiệp phản ánh cách nghĩ của truyền thống dân gian. Đó là “ác giả ác báo”, “gieo gió gặt bão”. Hai vợ chồng Hai Môn “giựt của, giết người chẳng gớm tay” đã giết lầm ngay đứa con của mình để cướp của (đứa con ấy, thằng Lành cũng vừa mới giết người cướp của trên chuyến xe đêm).
Có thể nói đây là nội dung khá phổ biến trong các sáng tác giai đoạn này. Đến đây có thể khẳng định quan niệm “văn dĩ tải đạo” trong văn chương trung đại vẫn còn có những ảnh hưởng nhất định trong sáng tác của Trần Quang Nghiệp. Tuy vậy, cách thể hiện của Trần Quang Nghiệp vẫn có những nét đặc trưng riêng. Việc Trần Quang Nghiệp trực tiếp xen vào câu chuyện để bàn luận, diễn giải thể hiện quan niệm của mình có khi được đánh giá cao cũng có khi bị hạ thấp. Về cái hay, cái dở của việc luận bàn trên còn tùy thuộc vào suy nghĩ của mỗi người trong mỗi thời đại khác nhau. Nhưng thiết nghĩ đó cũng là một nét biểu hiện của đạo lý. Ông đã đứng trên lập trường đạo đức, lẽ phải để cắt nghĩa, đơn giản hóa những triết lý cao xa tạo nên sự gần gũi, hấp dẫn cho người đọc, đặc biệt là người dân Nam bộ. Ví dụ trong truyện Xâu chìa khóa kết thúc truyện tác giả viết: “Thương người, dạy người biết ăn năn chữa lỗi và biết mình quấy mau toan cải quấy thì quý hóa vô cùng”.
Không chỉ dùng lời thuyết giảng trực tiếp định hướng người đọc, Trần Quang Nghiệp còn thông qua hệ thống nhân vật với quan điểm, cách sống, hành động của họ để tường giải cho quan niệm đạo lý của mình. Có lẽ vì cách thể hiện này mà nhân vật của ông trở nên thực tế hơn mặc dù còn có phần gượng ép, áp đặt.
Đọc truyện ngắn của Trần Quang Nghiệp, chúng ta có cảm giác như đang nhìn thấy một con người đang khúc khích cười trước những biểu hiện tha hóa trong tính cách của con người trước những đổi thay lớn lao của xã hội Việt Nam những năm đầu thế kỷ (những giá trị chuẩn mực đạo đức truyền thống đang đứng trước nguy cơ bị mài mòn). Tuy chưa đạt được thành công như những truyện ngắn hiện thực trào phúng của giai đoạn văn học 1930 - 1945 nhưng tác phẩm của Trần Quang Nghiệp cũng manh nha những yếu tố thể hiện những bước đầu mò mẫm của truyện ngắn Việt Nam trên bước đường hiện đại hoá.
Trong truyện Trần Quang Nghiệp, chúng ta nhận thấy ông phê phán thói tham lam, háo sắc, dâm dục bằng những tình huống truyện khá độc đáo. Ví dụ trong Lỗi bù lỗi, cô ở mướn đã phải trả giá bằng chính thể xác của mình để thoả mãn bản chất dâm dục của tên quan huyện vì thói tham lam. Bên cạnh đó ta còn bắt gặp bọn trưởng giả háu sắc trong truyện ngắn của Trần Quang Nghiệp. Bọn họ thường phải trả những giá khá đắt cho cái tật cố hữu ấy của mình (Ba cô áo trắng) . Trong xã hội thời bấy giờ cũng đã xuất hiện ngày càng nhiều những con người hãnh tiến, thích khoác lên mình những danh vị (thực chất là mượn danh, giả danh) để lòe thiên hạ hoặc giả để mưu cầu lợi ích. Họ dễ thay đổi khi đời sống vật chất thay đổi. Những con người ấy đã được Trần Quang Nghiệp khắc họa trong Giả thiệt là ai? Ăn mày trúng số.
Về nghệ thuật, ngôn ngữ trong truyện ngắn Trần Quang Nghiệp đậm chất đời thường. Đặc điểm nổi bật nhất trong truyện ngắn Trần Quang Nghiệp thể hiện ở ngôn ngữ nôm na, mộc mạc phù hợp với cách nói của người dân Nam Bộ. Ông sử dụng nhiều từ địa phương mang tính giản dị, bình dân, dễ hiểu. Đọc Trần Quang Nghiệp ta bắt gặp rất nhiều từ ngữ Nam bộ như: đặng, tiện tặn, quạu quọ, rỉ rả, thủng thẳng, dòm, ngó… Đó là những từ “rặt” Nam bộ. Có lẽ do sống nhiều ở vùng sông nước nên ngôn ngữ Nam bộ đã ảnh hưởng rất lớn đến ngôn ngữ Trần Quang Nghiệp. Kể cả ngôn ngữ của người kể chuyện, của tác giả hay của nhân vật hết thảy đều thấm đượm màu sắc chân quê, dân dã. Nhiều từ địa phương nếu không dựa vào văn cảnh hoặc nếu không có vốn từ địa phương Nam bộ sẽ rất khó hiểu: Ngoài sân con nít nội chợ xúm lại bu chung quanh mấy cái xe (Số bạc mười ngàn đồng), Dưới chơn đã săn hai dây tơ hồng (Chọn đá thử vàng)… Lớp từ này mang màu sắc biểu cảm cao thể hiện sinh động cá tính, tâm lý nhân vật cũng như con người Nam bộ.
Khác với các nhà văn trung đại và ít nhiều khác với các nhà văn viết truyện cùng thời như Phạm Duy Tốn, Nguyễn Bá Học… vẫn giữ cung cách gọt giũa cẩn thận từng câu chữ, Trần Quang Nghiệp rất chuộng phong cách khẩu ngữ. Ông đã khai thác triệt để lớp từ khẩu ngữ Nam bộ. Chính vì thế mà khi đọc truyện ngắn của ông, người đọc có cảm giác gần gũi, quen thuộc như được nghe chính tiếng nói của mình, được chia sẻ, cảm thông. Đồng thời, điều này đã làm cho truyện ngắn Trần Quang Nghiệp mang màu sắc của cuộc sống thực. Đây là một đóng góp lớn của Trần Quang Nghiệp.
Tuy nhiên chúng ta vẫn nhìn thấy trong truyện của Trần Quang Nghiệp thỉnh thoảng vẫn xuất hiện kết cấu câu theo kiểu biền ngẫu như: ánh sáng mờ mờ / hơi sương lạnh lẽo (Ông Tơ cắc cơ), Gió bay qua / mưa tuôn xuống (Trời phật công bình), không tỏ sắc giận / không bày lòng thương (Xâu chìa khóa)… Đây là hạn chế không thể tránh khỏi của các nhà văn xuôi thời bấy giờ. Có thể nói kết cấu của truyện ngắn của Trần Quang Nghiệp tương đối đơn giản. Ông thường nắm bắt những khoảnh khắc trong cuộc sống đời thường từ đó khái quát thành vấn đề đạo lý hoặc châm biếm mà ông muốn gửi gắm thông qua tác phẩm. Nhiều tác phẩm có kết cấu lấp lửng hoặc có kết thúc khá thú vị và bất ngờ như: Lỗi bù lỗi, Số bạc mười ngàn… Nhiều chuyện có kết cấu khá giống với chuyện cổ tích như Hai bó giấy…
Tuy nhiên, một số truyện lại quá giản đơn chưa đáp ứng được yêu cầu của một kết cấu truyện ngắn Cái áo màu xanh, Ông Tơ cắc cơ. Hơn thế nữa có một số truyện ít sử dụng yếu tố trần thuật mà đưa quá nhiều yếu tố đối thoại thuần túy. Nên toàn bộ câu chuyện chỉ thuần là sự xâu chuỗi những lời đối thoại chưa được xử lí một cách công phu (Ba cô áo trắng) .
Tuy còn một số những hạn chế nhất định nhưng truyện ngắn của Trần Quang Nghiệp đã bắt đầu chứa đựng những yếu tố của truyện ngắn hiện đại. Thiết nghĩ cần kíp phải nên xác lập một vị trí cho ông trong nền văn xuôi quốc ngữ đầu thế kỉ, đặc biệt là ở thể loại truyện ngắn.