Một cách hiểu về bài thơ "Vội vàng" của Xuân Diệu

Vội vàng là một trong những bài thơ tiêu biểu cho đời thơ Xuân Diệu, được đưa vào chương trình Ngữ văn lớp 11, quyển hai, bộ cơ bản. Toàn bài thơ toát lên tình yêu thiên nhiên, yêu cuộc sống tha thiết cháy bỏng của  Xuân Diệu. Có nhiều cách phân tách, chia khổ bài thơ này. Nhưng nhìn từ khía cạnh phân tâm học, Vội vàng được chia thành 3 khổ theo cấu trúc như sau:
1. Bản năng sống (Eros)

Bản năng sống Eros (mượn tên từ thần tình yêu trong thần thoại Hy Lạp) là một trong những thuật ngữ cơ bản do Freud đề xuất. Theo ông, Eros tượng trưng cho tình yêu, niềm vui, niềm hoan lạc, sức sống… Eros tồn tại trong mỗi con người, xuất hiện trong những thời điểm khác nhau của cuộc sống.  Ở phần đầu bài thơ, khi Eros xuất hiện, tâm hồn Xuân Diệu tràn ngập niềm vui trước khung cảnh thiên nhiên hiện lên thật tươi đẹp, lung linh:

 

Của ong bướm này đây tuần tháng mật

Này đây của đồng nội xanh rì

Này đây lá hoa của cành tơ phơ phất

Của yến anh này đây khúc tình si

Và này đây ánh sáng chớp hàng mi,

Mỗi sáng sớm, thần Vui hằng gõ cửa;

Tháng giêng ngon như một cặp môi gần

Tôi sung sướng. Nhưng vội vàng một nửa:

 

Bức tranh thiên nhiên ở đây không chỉ diễn ra trong mùa đẹp nhất của năm (mùa xuân) mà còn vào tháng đẹp nhất của mùa đó (tháng Giêng). Không gian bức tranh được trải rộng trên đồng cỏ mênh mông mướt màu xanh của hoa, của lá, của “cành tơ phơ phất” trong gió nhẹ gợi nên sức sống mơn mởn. Và trên nền xanh tuyệt đẹp ấy, người “họa sĩ” Xuân Diệu đã điểm tô thêm nhiều thứ cho bức tranh thiên nhiên của mình trở nên tuyệt mỹ. Đó là những cánh ong, cánh bướm rập rờn đủ màu sắc cho bức tranh thêm sinh động. Đó là ánh sáng nhẹ nhàng của buổi sớm mai khẽ đọng trên hàng mi cho thêm bức tranh thêm tươi tắn. Đó là âm thanh ríu rít ngợi ca tình yêu của từng cặp yến anh cho bức tranh thêm rộn ràng. Bức tranh ấy càng trở hoàn bích với sự xuất hiện của con người thông qua đại từ tôi. Con  người ấy lại là chàng trai trẻ tuổi mới đôi mươi tràn ngập niềm vui trong lòng (tôi sung sướng). Tóm lại, Xuân Diệu đã dựng nên một bức tranh có cảnh, có tình, có màu, có sắc, có âm thanh, có ánh sáng, có niềm vui dạo dạt của con người. Thiết tưởng, hiếm có cảnh tượng nào diễn tả niềm hạnh phúc lai láng của con người hơn thế.

Tuy nhiên, cuộc đời không phải lúc nào cũng màu hồng. Đang trong lúc vui sướng, nhà thơ chợt nhận ra rằng:

Xuân đang tới, nghĩa là xuân đang qua,

Xuân còn non, nghĩa là xuân sẽ già,

Từ sự thật ấy, khi liên tưởng đến bản thân, Xuân Diệu chợt nhận ra một điều “khủng khiếp” là:

Mà xuân hết nghĩa là tôi cũng mất.

Tiếp tục liên tưởng, nhà thơ càng nhận thức được tương lai “cay đắng” đang đợi mình ở phía trước:

Lòng tôi rộng, nhưng lượng trời cứ chật,

Không cho dài thời trẻ của nhân gian;

Nói làm chi rằng xuân vẫn tuần hoàn,

Nếu tuổi trẻ chẳng hai lần thắm lạị

Còn trời đất, nhưng chẳng còn tôi mãi,

Đến đây, một nỗi sợ hãi bao trùm lấy Xuân Diệu. Tâm trạng nhà thơ đang từ vui sướng bỗng chuyển sang lo âu. Và bắt đầu từ đây, một bản năng khác bắt đầu thay thế bản năng sống Eros ngự trị tâm hồn nhà thơ. Đó là:

2. Bản năng chết (Thanatox)

Cũng mượn điển tích về thần chết Thanatox trong thần thoại Hy Lạp , Freud cho rằng trong con người ngoài bản năng Eros còn có bản năng chết Thanatox. Bản năng chết Thanatox tượng trưng cho cái chết, sự lo âu, sợ hãi, khủng hoảng không thể cứu rỗi nổi.  Bản năng sống và bản năng chết luôn tồn tại song song trong bản thân mỗi con người. Chúng luôn đấu tranh với nhau, từ đó tạo ra những trạng huống tình cảm khác nhau cho con người. Tuy nhiên trong cuộc đấu tranh ấy, người chiến thắng cuối cùng bao giờ cũng là Thanatox. Đó là lý do vì sao “con người đều chết” - Freud lý giải. Và khi bản năng chết chiếm hữu con người nhà thơ, bức tranh thiên nhiên lập tức đổi sang màu u tối:Mùi tháng, năm đều rớm vị chia phôi,

Khắp sông, núi vẫn than thầm tiễn biệt....

Con gió xinh thì thào trong lá biếc,

Phải chăng hờn vì nỗi phải bay đi ?

Chim rộn ràng bỗng đứt tiếng reo thi,

Phải chăng sợ độ phai tàn sắp sửa ?

Chẳng bao giờ, ôi chẳng bao giờ còn nữa

Mau đi thôi, mùa chưa ngả chiều hôm.

Hàng loạt tính từ biểu lộ tâm trạng như hờn, sợ kết hợp cùng những động từ gợi sự chia cắt nhưchia phôi, tiễn biệt, đứt, phai tàn tạo nên bức tranh về sự đứt gẫy, đổ vỡ. Cái chết, sự hoảng loạn diễn ra ở khắp nơi. Từ những vật thể to lớn như núi, sông, nhỏ bé như cánh chim, vô hình như cơn gió đều cất lên những lời u oán về kiếp sống hữu hạn của đời mình, đều đắng đót nỗi lòng trước viễn cảnh chia ly không hẹn ngày gặp lại. Cái chết hiển hữu trong trong thời gian vô tận bất kể đó làngày hay tháng hay năm. Và trên khung cảnh ấy, tâm trạng con người cũng thay đổi. Thay cho niềm vui “mỗi buổi sáng thần Vui gõ cửa”, thay cho nỗi lòng sung sướng của chàng trai đang tuổi yêu đương luyến ái là tiếng kêu than có phần tuyệt vọng, bi quan về sự sống: Chẳng bao giờ, ôi chẳng bao giờ còn nữa. Tuy nhiên, nếu bài thơ dừng lại ở đây thì có lẽ Xuân Diệu đã không phải Xuân Diệu mà chúng ta đã biết. Cái đáng quý, đáng trọng của nhà thơ nằm ở chỗ sau phút giây hoảng loạn, khi đã bình tĩnh lại nhận thức được quy luật muôn đời của tạo hóa, Xuân Diệu đã trở lại là chính mình một cách mãnh mẽ nhất thông qua:

3. Tính cách Narcissism

Dựa theo tích truyện chàng Narcissisus trong thần thoại Hy Lạp, Freud đã dùng từ Narcissism để chỉ tính cách “quá yêu bản thân” mình của con người. Đây cũng là tính cách “tương đối phổ biến” của nhân loại. Ở Xuân Diệu, tính cách này thể hiện tương đối rõ. Trước nhất ở những lời tuyên bố “ngạo nghễ” về bản thân, về lẽ sống:

 

- Ta là Riêng, là Một, là thứ Nhất

Chẳng bạn bè chi sánh nổi cùng ta

- Thà một phút huy hoàng rồi vụt tắt

              Còn hơn buồn le lói suốt trong năm.

Và cũng vì quá yêu bản thân, quá yêu con người nên trái với thơ ca truyền thống thường lấy vẻ đẹp thiên nhiên để tán dương vẻ đẹp của con người (Vân xem trang trọng khác vời/Khuôn trăng đầy đặn nét ngài nở nang/Hoa cười ngọc thốt đoan trang/Mây thua nước tóc tuyết nhường màu da. Truyện Kiều – Nguyễn Du), Xuân Diệu lại lấy vẻ đẹp con người làm chuẩn mực khi so sánh với thiên nhiên.

 

- Lá liễu dài như một nét mi

- Tháng giêng ngon như một cặp môi gần

Ở đây, sau khi nhận thức được sự hiện tồn của bản năng chết Thanatox trong người, thay vì gục ngã yếu đuối, tính cách Narcissism đã xuất hiện một cách đúng lúc trog Xuân Diệu. Nhà thơ “lớn tiếng” khẳng định mong muốn ghê gớm của mình với tạo hóa vô biên:

 

Ta muốn ôm

Cả sự sống mới bắt đầu mơn mởn:

Ta muốn riết mây đưa và gió lượn,

Ta muốn say cánh bướm với tình yêu,

Ta muốn thâu trong một cái hôn nhiều

Và non nước, và cây, và cỏ rạng,

Cho chếnh choáng mùi thơm, cho đã đầy ánh sáng,

Cho no nê thanh sắc của thời tươi

Hỡi xuân hồng, ta muốn cắn vào ngươi!

 

Sự thay đổi thể hiện rõ ở đại từ nhân xưng. Thay vì đại từ tôi đầy tính khiêm cung ở khổ đầu, Xuân Diệu đã liên tục dùng đại từ ta như một cách khẳng định bản thân mình một cách tự hào, kiêu hãnh nhất trong khổ thơ cuối bài.

 

Song hành với đại từ ta là động từ muốn làm rõ hơn cho tính chủ động, tính quyết liệt của bản thể nhà thơ đối với thiên nhiên, tạo hóa. Tiếp theo đó là hàng loạt những động từ mạnh: ôm, riết, say, thâu, cắn phản ánh tính quyết liệt, sự tham lam tham lam nhưng cũng thật… đáng yêu của nhà thơ đối với cuộc đời. Ở khổ thơ này, dấu vết của bản năng chết Thanatox đã biến mất hoàn toàn, hay chính xác hơn tình yêu cuộc sống và sự mạnh mẽ của tính cách Narcissism đã giúp nhà thơ vượt lên trên “nỗi sợ hãi thường trực” để tiến đến cõi “bất tử” của tâm hồn như các bậc hiền triết xưa nay.Trên hành trình ấy, Xuân Diệu không cô độc vì ông mang theo hành trang quý giá là thơ ca. Cùng với tâm hồn, thơ ca Xuân Diệu cũng đi vào “miền bất diệt”

 

Tóm lại, nhìn Vội vàng dưới góc nhìn phân tâm học, ta thấy bài thơ là sự đấu tranh chuyển hóa lẫn nhau giữa bản năng sống Eors, bản năng chết Thanatox và tính cách Narcissism trong con người Xuân Diệu. Nhưng dẫu sự chuyển hóa có diễn ra theo chiều hướng nào, phức tạp đến đâu thì vẫn làm toát lên tình yêu thiên nhiên, yêu cuộc sống mãnh liệt và tài thơ thiên bẩm của Xuân Diệu – hoàng tử của nên thi ca nước nhà.

Tác giả bài viết: Minh Hà

Nguồn tin: vannghequandoi.com.vn