Sinh thời, NSND Trọng Khôi, trên cương vị chủ tịch hội Nghệ sĩ sân khấu Việt Nam, từng mơ một giấc mơ lớn: hiện đại hoá sân khấu kịch, bắt đầu từ “hạ tầng cơ sở”. Tiếc thay, ý tưởng ấy đã không thành hiện thực nên đến giờ vẫn thấy các đạo diễn sân khấu của thế kỷ 21 loay hoay vượt khó trong điều kiện cơ sở vật chất y như buổi sơ khai.

Cảnh trong vở Nhà ôsin do NSND Lê Khanh làm đạo diễn.

“Giá như sân khấu dài hơn, sâu hơn…”, nhắc đến Hòn đảo thần vệ nữ, mới trình làng trên sân khấu nhà hát kịch Hà Nội, đạo diễn Doãn Hoàng Giang chia sẻ nỗi tiếc nuối. Trong mường tượng của ông, bối cảnh sân khấu đáng ra phải thật kỳ vĩ nhằm khắc hoạ bề dày văn hoá của người dân đảo Síp, đồng thời khơi gợi một phép so sánh với những kẻ xưng danh “Người đi khai hoá” đến từ Anh Quốc. Tiếc thay, kích cỡ sân khấu chỉ có thế, đạo diễn đành hài lòng với những pho tượng cổ sừng sững trải ngang mắt khán giả, vô tình tạo nên một tầm nhìn chết. Diện tích sân khấu chật hẹp đâu chỉ làm khó Doãn Hoàng Giang cùng cánh đạo diễn “ta”, mà còn khiến các đạo diễn “tây”, đa phần quen với những sân khấu vừa bề thế, vừa hiện đại toát mồ hôi.

Cả mấy kỳ liên hoan Sân khấu thử nghiệm quốc tế và toàn quốc (đều diễn ra tại Hà Nội), người ta chứng kiến sự rắn rỏi của các đạo diễn trong việc đem cái mới lên sân khấu, và cả sự tuyệt vọng khi va phải một hệ thống cơ sở vật chất quá cũ kỹ, lạc hậu. Đến nỗi, NSND Doãn Hoàng Giang, chủ tịch hội đồng nghệ thuật, phải lên tiếng: “Sân khấu mình đúng là chưa hỗ trợ cho đạo diễn những phương tiện kỹ thuật đủ để thử nghiệm. Còn các đạo diễn, bị kỹ thuật nghèo nàn khống chế, không dám nghĩ đến những điều khác lạ. Tôi phải nói thật điều này, thời của sân khấu thử nghiệm chắc cũng phải 5 – 10 năm nữa”. Dự đoán của ông đã không thành hiện thực bởi năm năm sau, tại liên hoan sân khấu thử nghiệm toàn quốc, cơ sở vật chất cho các đạo diễn làm nghề và sáng tạo vẫn vậy.

Cái khó ló cái khôn

Không lệ thuộc vào bục bệ, hay vào diện tích chật hẹp của sân khấu là một lối đi được nhiều đạo diễn hưởng ứng. Những tác phẩm gần đây của đạo diễn trẻ Như Lai khiến người ta ngỡ ngàng trước những không gian sân khấu thoáng và tinh giản, thậm chí không cần cảnh trí. Để đánh thức mọi giác quan của người xem, anh tập trung vào những chi tiết “gợi” và sử dụng ánh sáng hợp lý. Trong Stereo women, đạo cụ đắt giá là hai chiếc ghế băng, một quay ra, một quay vào, được chiếu rọi bởi hai luồng ánh sáng, khi bên này rực rỡ thì bên kia tối đen. Thế là đủ để khán giả cảm nhận và xao động trước những góc khuất, những khát khao được là chính mình của những người đồng tính. Đạo diễn Lê Khanh, trong Nhà ôsin lại mạnh bạo xen vào những đoạn rap ở những nút thắt kịch tính. Như lời chị thì trong hoàn cảnh bục bệ, phông màn quá lạc hậu, diễn viên là nhân tố quý giá người đạo diễn có thể cậy nhờ, nếu muốn thể hiện hết ý đồ, cao hơn là sáng tạo.

Xâu chuỗi lại những nỗ lực vượt khó ấy mới thấy, NSND Trọng Khôi đã “hoạch định” giấc mơ hiện đại hoá cơ sở vật chất cho sân khấu kịch bằng tầm nhìn xa và con mắt thực tế. Ý đồ xây dựng những sân khấu đáp ứng được tư duy làm nghề mới của nghệ sĩ, nhu cầu thưởng thức cái mới của người xem, và quan trọng hơn, giúp sân khấu Việt Nam rút ngắn bớt khoảng cách 20 năm lạc hậu với các cường quốc sân khấu tại châu Á, chẳng hề viển vông. Thử đi một vòng quanh Hà Nội mà xem, ngoài nhà hát lớn có diện tích khiêm tốn, tìm không ra một sân khấu chuyên nghiệp thứ hai. Ngay như rạp Kim Mã, hay sân khấu nhà hát kịch Hà Nội, được tu sửa lại, nhưng lạc hậu ngay từ phút khánh thành, bởi vẫn theo “định dạng” cũ. Giữa những tầm nhìn ngắn như thế thì giấc mơ lớn của NSND Trọng Khôi không thành hiện thực cũng phải thôi!