Bà Bùi Thị Vân, nhân vật được nhắc tới trong mấy câu thơ: "Chuyện cô du kích xóm Lai Vu/ Rắn quấn bên chân, vẫn bắn thù" của nhà thơ Tố Hữu. Ảnh: Dân trí

Trong thơ đương đại Việt Nam, Xuân Diệu là một tác giả hiếm hoi nhắc tới hình ảnh loài rắn trong thể loại thơ trữ tình, mà quý thay, không chỉ một lần. Trong bài "Thanh niên", ông có cách liên tưởng rất lạ, phải nói là… bạo: "Ta ôm bó, cánh tay ta làm rắn/ Làm dây da quấn quít cả mình xuân/ Không muốn đi, mãi mãi ở vườn trần/ Chân hóa rễ để hút mùa dưới đất". Nói "bạo" vì có lẽ trừ các nghệ sĩ xiếc ra, không ai muốn và… dám ví cánh tay mình như tay… rắn cả. Tất nhiên, Xuân Diệu ví von như thể là để nói nỗi quấn quít, gắn bó của ông với cuộc sống, và vì thế mà hình ảnh con rắn hiện lên trong thơ ông rất… hiền lành.

Ở bài "Hư vô", Xuân Diệu cũng thêm lần nhắc tới rắn. Ông mượn hình ảnh ấy để nói về sự suy sụp của sức khỏe: "Bệnh hoạn cắn xương như rắn rúc/ Ta ngồi góp lực nhớ hôm nay".

Tương tự Xuân Diệu, Tố Hữu cũng từng có lúc đưa hình ảnh con rắn vào thơ. Song khác với Xuân Diệu, nhà thơ kiêm nhà chính trị này đã dùng chuyện con rắn để ca ngợi lòng dũng cảm, ý chí tấn công tiêu diệt địch của người phụ nữ trong thời đại mới. Bạn đọc một thời hẳn nhiều người còn nhớ mấy câu trong bài "Tâm sự" (viết năm 1967) của ông: "Chuyện cô du kích xóm Lai Vu/ Rắn quấn bên chân, vẫn bắn thù/ Mỹ hại trăm nhà, lo diệt trước/ Rắn mình em chịu, có sao đâu". Trong cuốn "Thơ Tố Hữu" do NXB Văn hóa - Thông tin ấn hành năm 2002, dưới bài thơ, tác giả chua thêm ít dòng giải thích: "Thôn Lai Vu ở Hải Dương có cô Vân, nữ du kích, trong một trận đánh máy bay Mỹ, nhảy xuống hố để bắn, chợt thấy có con rắn dưới chân, nhưng Vân vẫn bình tĩnh quên mình, dũng cảm chiến đấu đến cùng. Ai hỏi thì Vân nói: "Rắn chỉ cắn được mình em, còn giặc Mỹ thì giết hại nhiều người, cho nên em phải bắn máy bay Mỹ đã". Nhà thơ Tố Hữu chỉ chú thích ngắn gọn vậy, còn sự thật ngoài đời thì sự việc "gay cấn" hơn nhiều.

Theo như những thông tin mà tác giả Bùi Xuân Tiến cung cấp trong một bài viết in trên Báo Hải Dương điện tử số ra ngày 30/4/2010 thì cô gái tên Vân mà nhà thơ Tố Hữu nhắc tới trên có tên đầy đủ là Bùi Thị Vân, nguyên là du kích xã Lai Vu, huyện Kim Thành, tỉnh Hải Dương thời chống Mỹ. Hôm ấy (ngày 5/11/1965), máy bay Mỹ từ cảng Hải Phòng theo hướng dãy núi Đông Triều, nhào lên theo hướng sông Kinh Thầy bắn phá cầu Lai Vu, ga Lai Khê, đường 5B, tất cả đều thuộc địa bàn xã Lai Vu. Cũng đúng hôm đó, chị Vân nhận nhiệm vụ trực chiến. Vào tầm 2 giờ chiều, khi thấy máy bay địch, chị Vân đã báo động cho đồng đội rồi nhảy xuống hố cá nhân của mình để chỉnh súng, ngắm bắn máy bay. Sự việc sau đó cơ bản xảy ra như những gì mà nhà thơ Tố Hữu kể lại trong đoạn chú thích, song có lẽ vì tính chất của tập sách, ông không muốn rườm rà nên đã bỏ qua một chi tiết mà theo chúng tôi là chi tiết đắt giá - một chi tiết mà nhờ nó, hành động của chị Bùi Thị Vân mới được mọi người chú ý: Khi máy bay địch rút chạy, chị Vân từ hố cá nhân trèo lên, mọi người tá hỏa khi phát hiện thấy một con rắn quấn quanh cổ chân chị và nó đã cắn chị rất nhiều vết. Chị Vân được đưa đến trạm y tế địa phương chữa trị và sau đó, câu chuyện về tinh thần quả cảm của chị đã loang xa. Trong một lần nhà thơ Tố Hữu cùng đoàn của Phó Thủ tướng Phạm Hùng về thăm và động viên quân dân xã Lai Vu, nhà thơ đã nghe được câu chuyện về gương chiến đấu dũng cảm của chị Bùi Thị Vân. Và ông đã đưa câu chuyện đó vào bài thơ "Tâm sự", một bài thơ viết ra để "trả lời một bạn văn nước ngoài" về chân lý đích thực của cuộc sống, của lương tâm phẩm giá con người