Người lữ hành không cô đơn

Sinh năm 1923 tại Mỹ Tho, khác với những người trong gia đình, Nguyễn Sáng chọn cho mình một con đường riêng, mang tên: nghệ thuật. Kể từ đấy bắt đầu cuộc vật vã hóa thân mệt nhọc, cuộc chạy đua kiệt sức tới những bến bờ vô định của cái đẹp. Cuộc kiếm tìm quên ngày tháng, đói nghèo, thiệt thòi và bất hạnh.

Là người thích hội họa chính thống, Nguyễn Sáng đã làm một cuộc lãng du đất Bắc, bởi "Chỉ có ở đấy mới hợp với cái tạng và ước vọng sinh thành của người nghệ sĩ". Năm 1938-1939, từ Sài Gòn ông ra Hà Nội thi đỗ vào Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương khóa XIV (1940-1945). Tháng 8 năm 1945, ông tham gia cách mạng ở Hà Nội. Cuối tháng 12 năm 1946, ông lên chiến khu Việt Bắc. Cũng năm này, Nguyễn Sáng vẽ bộ tem chân dung Hồ Chủ tịch - là bộ tem đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa; ngoài ra ông còn tham gia vẽ giấy bạc cho Bộ Tài chính (còn gọi là giấy bạc Cụ Hồ). Hòa bình lập lại, ông về Hà Nội, ở tầng 3, nhà số 65, phố Nguyễn Thái Học.

Nguyễn Sáng là một người lữ hành cô độc đúng cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng. Trong sáng tác ông thăng hoa, bay bổng chừng nào thì trong cuộc sống thường nhật ông vật lộn, túng quẫn chừng ấy. Khi những người cùng thời với ông, buồn cho số phận còn được tình yêu chia sẻ, mất tình yêu còn được cuộc sống đền bù… thì ông "chẳng có gì ngoài một tấm lòng và hai bàn tay trắng". Chính cái nỗi "khó sống" ấy là nguyên cớ cho Nguyễn Sáng dồn hết mọi nỗi niềm, tâm tư vào tranh, nhờ vào đấy mà chúng ta có một kho tàng nghệ thuật vô giá. Như một tín đồ của mỹ thuật giáo, ông thà tuẫn đạo chứ nhất định không chịu cải đạo. Sự tôn sùng cái đẹp, coi cái đẹp là mục đích của nghệ thuật, chi phối toàn bộ hoạt động nghệ thuật của ông.

Bức tranh về đề tài cách mạng: Kết nạp Đảng ở Điện Biên.

Tranh Nguyễn Sáng khỏe khoắn và hoành tráng, chính xác và ngang tàng. Như bức Chùa Phổ Minh - sơn mài, hết sức tinh tế, công phu mà táo bạo, hào phóng, giản lược, chắt lọc mà hàm súc, sung mãn, thể hiện một bút pháp tài hoa bậc thầy. Hơn nữa, Nguyễn Sáng đã khéo léo, tài tình trong việc dung hợp những họa tiết tạo hình của tranh dân gian Việt Nam, mà chủ yếu là tranh Hàng Trống, tranh Đông Hồ: hình tượng lớn, mộc mạc, từng mảng lớn, khỏe khoắn, đường nét lớn, phóng khoáng, đơn giản, không chú ý đến tiểu tiết… tạo cảm giác trở về nguồn xa xưa của cha ông. Gắn bó với truyền thống và bản sắc văn hóa dân tộc, kết hợp với lối diễn hình, biểu cảm mới mẻ, hiện đại qua ngôn ngữ nghệ thuật tạo hình phương Tây: lập thể, trừu tượng, siêu thực… làm cho tác phẩm của Nguyễn Sáng vừa mang bản sắc dân tộc vừa chứa đựng cảm quan thời đại.

Sáng tạo - bản năng sống

Vốn sẵn mang trong mình dòng máu phóng khoáng của dân Nam Bộ, cùng sự sâu sắc, tinh tế, hào hoa của người Hà thành đã tạo nên một Nguyễn Sáng đầy cá tính. Nguyễn Sáng vẽ cái gì ra cái đó, và đằng sau sự rõ ràng ấy là cả một kiến thức sâu rộng về mỹ thuật. Ở bức Thiếu nữ bên hoa sen - sơn dầu, một thiếu nữ dịu dàng, khỏe mạnh dáng ngồi như chuẩn bị bay lên. Đấy là hình ảnh của con người mới làm chủ vận mệnh mình, thay cho con người ẻo lả, yếu đuối ngày xưa. Bóng tối phía sau hình con ngựa, gợi cho người xem liên tưởng đến hình ảnh ngựa Gióng của chàng trai làng Phù Đổng.

Thiếu nữ bên hoa sen - Tranh: Nguyễn Sáng

Nguyễn Sáng vẽ chân dung rất đơn giản và hiện thực, lột tả hết cái thần của người mẫu, nhưng được diễn tả cách tân, khoáng đạt không nệ thực. Ông là bậc thầy về mô tả, làm nổi bật cả tính cách lẫn đặc điểm nhân vật. Thế nhưng bức Trong vườn chuối - sơn mài, lại là một không gian thuần khiết và mãnh liệt, thơ mộng và chân thực của làng quê Việt Nam…

Năm 1977, Nguyễn Sáng cùng vợ vào Sài Gòn sống tại số nhà 40/05 Đinh Tiên Hoàng, quận Bình Thạnh. Đến năm 1979, sau khi cô Thủy - vợ ông - qua đời, ông trở lại Hà Nội.

Nếu cô đơn là bản chất của nghệ thuật thì Nguyễn Sáng là một nghệ sĩ thứ thiệt, nghệ sĩ từ trong cội nguồn. Ông không màng công danh địa vị, không lo cho cuộc sống đời thường, chỉ tập trung vẽ. Mang nhu cầu nghệ thuật và sáng tạo như một bản năng sống. Nguyễn Sáng tâm sự: "Nếu không phải vì nghệ thuật, anh có rải tiền đầy đường tôi cũng giẫm lên mà đi, còn vì nghệ thuật, tôi có thể nhặt từng đồng xu để sống". Đó là tuyên ngôn sống của Nguyễn Sáng - một họa sĩ tài danh, ngang ngạnh, gai góc và thất thường. Với ông nghệ thuật bao giờ cũng bắt đầu bằng tình yêu, lòng thành kính và sự tự nguyện hiến dâng.

Bức tranh: Giặc đốt làng tôi.

Người bẻ bước ngoặt ngôn ngữ cho nền hội họa mới

Nghệ thuật của Nguyễn Sáng gắn liền với lịch sử Cách mạng, lịch sử nghệ thuật dân tộc. Ông là một họa sĩ hàng đầu của hội họa cách mạng Việt Nam; là một trong số những họa sĩ có tác phẩm đẹp nhất về đề tài chiến tranh cách mạng với những: Giặc đốt làng tôi, Kết nạp Đảng ở Điện Biên Phủ, Hành quân đêm mưa, Bộ đội nghỉ trưa trên đồi, Thành đồng Tổ quốc… Được biết, có bảo tàng nước ngoài muốn có bức Kết nạp Đảng ở Điện Biên Phủ để triển lãm, họ đã đặt bảo hiểm cả triệu đô-la.

Bằng sự mẫn cảm nghệ thuật bậc thầy, Nguyễn Sáng là một trong số ít họa sĩ nước nhà thực sự trở về cội nguồn dân tộc, tìm kiếm những gì gần gũi với đời sống mang âm hưởng nghệ thuật dân gian. Ông đã làm một cuộc cách tân đáng kể trong lĩnh vực sơn dầu và nhất là sơn mài, là người "có công lớn trong việc bẻ một bước ngoặt ngôn ngữ cho nền hội họa mới chúng ta" (Thái Bá Vân).

Năm 1987, ông quay trở lại Sài Gòn, và ngày 16 tháng 12 năm 1988, bước lãng du nghệ thuật của một danh họa tài năng lắm truân chuyên đã dừng bước. Tên ông đã được ghi trong cuốn Từ điển Bách khoa Larousse của Pháp. Thành công của Nguyễn Sáng chính là qua tranh, ông đã nêu bật được cái nhạc điệu tâm hồn của người đương thời, những thứ biến thiên theo thời gian, nên những bức tranh này như một sự lưu trữ tâm trạng của quá khứ. Càng ngày càng trở nên vô giá.