Song, cũng như nhiều loại cây ăn trái khác, thanh long đã trải qua những bước thăng trầm; điệp khúc “được mùa rớt giá” vẫn cứ lặp đi lặp lại và đang đối mặt với nhiều vấn đề cần giải quyết.

Những năm gần đây, thanh long nhanh chóng khẳng định vị trí trong ngành hàng rau quả Việt Nam với tốc độ tăng diện tích, sản lượng đến “chóng mặt”. Cùng với Bình Thuận và Long An, Tiền Giang là 1 trong 3 vùng trồng thanh long tập trung nhất của cả nước, việc tăng diện tích ồ ạt trong vài năm trở lại đây đã đặt ra nhiều vấn đề.

Từng là cây trồng làm hàng rào

Về Chợ Gạo hôm nay, đến các xã thuộc Hệ sông Bảo Định, Tây kinh Chợ Gạo, hầu như đến nơi nào chúng tôi cũng thấy những vườn thanh long xanh rờn, bạt ngàn. Trên nhiều thửa ruộng lúa, hoa màu giờ đã “mọc” lên những dãy trụ xi măng trắng toát chuẩn bị trồng thanh long.

Ghé UBND xã Tân Thuận Bình, một trong những xã nằm trong vùng quy hoạch trồng thanh long của huyện, ông Lưu Văn Thảo, Phó Chủ tịch UBND xã bày tỏ: “Thời gian qua, nông dân chuyển đất trồng các cây khác sang thanh long nhiều lắm, nâng diện tích cây ăn trái này trên địa bàn xã đến nay lên 300 ha”.

Huyện Chợ Gạo là một trong 3 vùng trồng thanh long tập trung nhất của cả nước.

Từ lâu, thanh long là một trong những cây ăn trái gắn bó và thân thuộc với người dân Việt Nam. Tại Tiền Giang, huyện Chợ Gạo là nơi có diện tích thanh long trồng tập trung nhất. Hỏi bất kỳ người dân nào trong vùng Chợ Gạo về cây trồng này, họ đều phấn khởi và tự hào. Nhiều người còn đặt biệt danh cho cây trồng này là “cây làm giàu”, “cây đặc sản”.

Nhìn những vườn thanh long nối tiếp nhau trải dài ngút ngàn trên vùng đất “mở mảng chuyển vùng” (trong chiến tranh chống Mỹ) năm xưa, ít ai nghĩ rằng thời gian đầu đến vùng đất này chỉ là cây trồng dùng làm hàng rào quanh nhà.

Về nguồn gốc của cây trồng này, ông Huỳnh Hồng Ửng, nguyên Chủ nhiệm Hợp tác xã thanh long Chợ Gạo, cũng chỉ cho biết đại khái: “Cách đây khoảng 20 năm, thanh long vẫn còn chưa được người dân quan tâm; thường được trồng làm hàng rào trước nhà cho đẹp. Mãi sau này, thanh long mới phát triển”.

Với mong muốn hiểu thêm về nguồn gốc cây thanh long đến với Việt Nam nói chung, vùng đất Chợ Gạo nói riêng và hành trình trở thành cây ăn trái chủ lực, “cây làm giàu” hôm nay, chúng tôi đã tìm gặp ông Nguyễn Văn Tám, Trưởng Phòng NN&PTNT huyện và được ông cho biết, ngay từ nhỏ, ông đã thấy cây này trồng làm hàng rào trước nhà.

Lúc bấy giờ, người ta trồng để ăn và biếu trái cho người thân chứ không mua bán như bây giờ. Mãi đến cuối thập niên 1980, 1990, trái thanh long mới trở thành hàng hóa, từ đó cây thanh long mới bắt đầu được người dân trong vùng quan tâm trồng.

Theo các tư liệu mà chúng tôi có được, thanh long là cây ăn trái họ xương rồng có nguồn gốc ở vùng sa mạc Mexico, Colombia và Brazil, thuộc nhóm cây nhiệt đới khô, không kén đất. Cây trồng này được người Pháp mang vào Việt Nam khoảng 100 năm trước.

Cây được trồng trên đất không nhiễm phèn, mặn, có đủ nước tưới sẽ cho năng suất cao, chất lượng trái tốt. Cây phát triển trên vùng đất thịt sẽ tốt hơn vùng đất cát pha. Cây được trồng đầu tiên ở Nha Trang và Bình Thuận, sau đó phát triển vào Tiền Giang, Long An. Thời gian đầu, cây được trồng ở vùng đất cát, thiếu nước ở Bình Thuận hoặc trên bờ mương, bờ ruộng, bờ thửa hay trên gò cao ở Chợ Gạo và Châu Thành (Long An).

Khoảng 20 năm trở lại đây, trái thanh long được tiêu thụ mạnh ở miền Bắc và một số nước, từ đó diện tích thanh long ở các khu vực trên được mở rộng rất nhanh, trở thành cây chủ lực có giá trị kinh tế cao.

Phát triển “nóng”

Có thể nói, thanh long là một trong những cây ăn trái có tốc độ phát triển nhanh nhất của cả nước trong hơn 10 năm qua. Theo Cục Trồng trọt, năm 1995, cả nước chỉ có 2.250 ha trồng thanh long, đến năm 2004 tăng lên 9.650 ha. Đến nay, cả nước đã có 28.700 ha, trong đó có 23.800 ha cho thu hoạch.

Trước đây, thanh long được trồng chủ yếu tập trung ở 3 tỉnh Bình Thuận, Long An, Tiền Giang; đến nay đã phát triển khắp các tỉnh, thành trong cả nước. Tại Đồng bằng sông Cửu Long, ngoài Tiền Giang và Long An, thanh long đang phát triển mạnh ở Trà Vinh, Vĩnh Long, An Giang, Kiên Giang, Cần Thơ và thậm chí xuống tận Cà Mau.

Tại miền Đông Nam bộ, thanh long đang phát triển ở Đồng Nai, Tây Ninh, Bà Rịa -Vũng Tàu, Bình Dương. Không chỉ vậy, thanh long còn phát triển ra các tỉnh phía Bắc. Riêng Bình Thuận, trước đây vài năm, diện tích thanh long chỉ có khoảng 10.000 ha nhưng giờ đã có trên 20.000 ha.

Còn tại Tiền Giang, thanh long đang “lấn át” mạnh mẽ các cây trồng khác ở huyện Chợ Gạo. Tại khu vực Tây kinh Chợ Gạo, hầu như xã nào cũng trồng thanh long. Xã phát triển chậm nhất cũng vài chục ha, còn xã phát triển nhanh lên đến cả trăm ha trong 1 năm.

Trên địa bàn đã hình thành xã chuyên canh thanh long là Quơn Long (có 100% diện tích sản xuất nông nghiệp trồng thanh long). Ông Trần Văn Hòa, Phó trưởng Phòng NN&PTNT huyện Chợ Gạo cho biết, những năm qua, người dân đổ xô chuyển đổi cây trồng sang thanh long rất mạnh với diện tích trung bình mỗi năm từ 100 - 200 ha trồng mới.

Riêng 6 tháng đầu năm 2014, toàn huyện đã có 600 ha thanh long trồng mới, nâng diện tích thanh long toàn huyện lên 3.400 ha.

Trong số diện tích thanh long trồng mới, có những diện tích trồng ngoài quy hoạch như Bình Phan, Bình Ninh, Bình Phục Nhứt với diện tích khoảng 50 - 70 ha. Không chỉ phát triển ở Chợ Gạo, thanh long còn phát triển sang các vùng lân cận.

Theo Phòng NN&PTNT huyện Châu Thành, toàn huyện đã phát triển được 50 - 60 ha thanh long, tập trung ở các xã giáp ranh huyện Chợ Gạo. Còn ở huyện Tân Phước cũng đã phát triển 80 ha thanh long, huyện đang xin chủ trương lập dự án phát triển thanh long trên địa bàn.

Theo Viện Cây ăn quả miền Nam, việc phát triển thanh long tự phát, ồ ạt không theo quy hoạch trong thời gian qua (chủ yếu chuyển đổi từ đất trồng lúa sang) đã đặt ra nhiều vấn đề cho các nhà quản lý; không thể thực hiện các chính sách hỗ trợ cho nông dân (Nhà nước chưa có chủ trương cho chuyển đổi đất trồng lúa sang thanh long).

Việc phát triển diện tích ồ ạt thời gian qua đã vượt xa nhu cầu tiêu dùng trong nước. Muốn thanh long phát triển bền vững, đảm bảo giá ổn định trên thị trường, cần phải đẩy mạnh xuất khẩu. Hơn nữa, do nông dân trồng tự phát nên chưa có kỹ thuật, kinh nghiệm trồng dễ dẫn đến phát sinh sâu bệnh như bệnh đốm trắng bùng phát gây hại trong thời gian qua; hệ thống đường sá, điện chưa có; hệ thống thu mua chưa hình thành… gây khó khăn cho việc sản xuất và tiêu thụ.