Ngày xửa ngày xưa, đất phương Nam còn hoang vu lắm. Lưu dân Việt vào khẩn hoang ít khi gặp người vì dân bản địa vừa thưa thớt lại vừa sống rải rác trên một vùng đất còn mênh mông rừng thiêng nước độc.

Đến đây xứ sở lạ lùng,

Con chim kêu cũng sợ,

                             con cá vùng cũng ghê!

Và

Chèo ghe sợ sấu cắn chân,

Xuống sông sợ đỉa lên rừng sợ ma!

Lần hồi, khi số lượng lưu dân vào đã khá đông, việc khai phá vùng đất mới đã khá ổn định, chúa Nguyễn  cho lập các sở thuế; vùng Sài Gòn thì sở thuế Quản Thảo được lập năm 1623 và sở thuế Tam Lịch của vùng Mỹ Tho được cho có lẽ cũng thành lập ở khoảng thời gian đó.

Năm 1679, quan binh thành Long Môn ở Quảng Tây (Trung Quốc) phản Thanh, đào thoát sang thần phục chúa Nguyễn. Hiền Vương thu nạp và cho vào ngụ cư ở vùng đất mới. Đoàn người vào đến Gành Rái thì chia làm 2 nhóm đi về 2 ngả: một nhóm ngược dòng Đồng Nai lên Biên Hòa, Gia Định; một nhóm do Dương Ngạn Địch chỉ huy theo dòng Cửu Long đổ bộ vào định cư ở vùng Mỹ Tho. Cùng dân bản địa, dân lưu vong (Minh hương) và lưu dân Việt phát triển quê mới làm cho Mỹ Tho dần dà nổi lên như một trung tâm thương mại.

Năm 1772, khi làng xã đã có qui củ, chợ Mỹ Tho đã sầm uất thì Võ Vương cho lập đơn vị hành chánh đầu tiên ở Tiền Giang (đạo Trường Đồn bao gồm Mỹ Tho và Cao Lãnh); đạo Trường Đồn đổi thành dinh Trấn Định (1781) lỵ sở dinh được chọn đặt ở thôn Mỹ Chánh - chợ Mỹ Tho (tả ngạn rạch Bảo Định); như vậy, trung tâm thương mại Mỹ Tho kiêm thêm chức năng là một trung tâm hành chánh của vùng.

Năm 1792, thành Mỹ Tho được xây dựng, Mỹ Tho trở thành một “thành phố” thực sự. Mỹ Tho Đại Phố vang danh là một trong ba trung tâm thương mại lớn nhất đất phương Nam lúc bấy giờ (cùng với Cù lao Phố và Hà Tiên).

Năm 1808, chính quyền triều Nguyễn lập trấn Định Tường, do nhu cầu phát triển nên đến năm 1826 phải dời lỵ sở sang phía hữu ngạn Bảo Định và xây thành Mỹ Tho mới. Mỹ Tho “cũ” và “mới” cùng phát triển theo hai bờ vàm sông Bảo Định, tựa vào bờ bắc sông Tiền, trước mặt là cù lao Rồng. Đó cũng là diện mạo chính của thành phố Mỹ Tho ngày nay!

TÊN GỌI MỸ THO

Một góc giếng nước Mỹ Tho

Tên Mỹ Tho đã có từ xưa. Có kiến giải cho rằng Mỹ có nghĩa là xinh đẹp, Tho là tên một loài cỏ; có kiến giải cho rằng Mỹ Tho là từ phiên âm tiếng Khmer có nghĩa Mỹ nữ, Tiên nữ... Dù sao thì đây cũng là tên con rạch chảy từ Hóc Đùn ra sông Tiền (phải chăng đã từng có một nàng Tiên, một bà Chúa, một công nương hay

tiểu thư danh gia vọng tộc từng ảnh hưởng đến vùng này ?!..).

Xưa, rạch Mỹ Tho đổ ra sông Tiền bằng hai nhánh; nhánh bên trái đã bị lấp làm đường từ thời Pháp thuộc nhưng Đại Phố đã phát triển ở hai bờ nhánh rạch này (bờ trái là thôn Mỹ Chánh, bờ phải là thôn Điều Hòa); nhánh bên phải là sông Bảo Định ngày nay.

Ngọn rạch Mỹ Tho lúc đó còn cách xa sông Vàm Cỏ; năm 1705, để ngăn chống quân Xiêm, Thống suất Nguyễn Cửu Vân đã cho đào nối với ngọn rạch Vũng Gù vốn chảy ra sông Vàm Cỏ Tây để thành một thủy lộ thông suốt; năm 1814, thủy lộ này được nạo vét, cải tạo trở thành con kênh thuận lợi nối liền Mỹ Tho với Long An; đây là con kênh được đào sớm nhất ở miền Nam, được vua Gia Long đặt tên là Bảo Định...

Di tích ở Mỹ Tho còn khá nhiều: các ngôi đình mang tên làng thôn xưa trong đó chưa bị lẫn vào khu dân cư và còn khá rộng rãi, bề thế như đình Điều Hòa phường 2; các chùa cổ đặc sắc như Bửu Lâm, Vĩnh Tràng phường 3, Chùa Ông (hội quán Kim Bảo) phường 8; nhà thờ Chánh tòa, đặc biệt là Collège de Mytho là trường Trung học bản xứ được thành lập đầu tiên ở Đông Dương (THPT Nguyễn Đình Chiểu bây giờ), rạp hát cải lương đầu tiên ở Việt Nam (rạp thầy Năm Tú) ở phường 1...

THÀNH PHỐ MỸ THO NGÀY NAY

Tượng Thủ Khoa Huân

Năm 1861, thực dân Pháp đánh chiếm thành Mỹ Tho, hơn 50 năm sau (1928) công nhận Mỹ Tho cùng với Cần Thơ, Rạch Giá, Bạc Liêu là đô thị loại 3 (Sài Gòn loại 1, Chợ Lớn loại 2)...

Năm 1970, Mỹ Tho là thị xã có dân số khoảng 108.000 dân, diện tích 7.809km². Hồi ức của vài người cao tuổi cho thấy “Chợ Mỹ” đương thời khá nhỏ, nội ô có các đại lộ Hùng Vương, Lê Lợi, Gia Long và tuyến đường qua Cầu Quay khá rộng và đông, còn hầu hết nhỏ, hai bên đường thường trồng me; có ba rạp hát tọa lạc ba góc đô thị là Vĩnh Lợi (Thầy Năm Tú), Viễn Trường (cạnh nhà Bạch Công tử) và Định Tường, các công viên là Lạc Hồng, Dân Chủ, một sân vận động phía sau công viên Dân Chủ (nhà thiếu nhi)...

Năm 1995, Bộ Xây dựng công nhận thành phố Mỹ Tho là đô thị loại 3 theo chuẩn mới; năm 2005 thành phố có khoảng 195.000 dân này đạt chuẩn đô thị loại 2 và từ 2016 đã là đô thị loại 1 trực thuộc tỉnh. Thành phố mở rộng nhiều, đã có thêm Cụm Công nghiệp, dịch vụ thủy sản Tân Mỹ Chánh và Cảng cá ở phía Đông; đường tránh Quốc lộ 50 và cầu cống Bảo Định phía Đông Bắc; Cảng, Khu Công nghiệp Mỹ Tho và Trung An, cầu Rạch Miễu ở phía Tây; Bờ Kè sông phía Nam, cồn du lịch Thới Sơn phía Tây Nam và phía Bắc thì cầu Hùng Vương đã kết nối với khu vực mở rộng thành phố (bờ Bắc sông Bảo Định, khu Quảng Trường)... thành phố Mỹ Tho đang thay đổi từng ngày...

Xưa Sài Gòn xa chứ nay cách 70km là “gần xịt”, xuôi miền Tây hay về Sài Gòn cả 2 đường thủy bộ đều thuận lợi, thành phố cây xanh có đặc trưng sông nước miệt vườn vẫn để nhiều thi vị cho du khách cũng như để nhiều nhớ thương cho những ai gốc gác là... “dân vưỡn”.