Những ngày đầu tháng 11 năm 2012 này, tại nhà triển lãm 16 Ngô Quyền, Hà Nội, Triển lãm hội họa Kí ức thời gian được tổ chức, là một hoạt động ý nghĩa của Ủy ban toàn quốc Liên hiệp các hội văn học nghệ thuật Việt Nam, Hội Mỹ thuật Việt Nam và của gia đình họa sĩ Vũ Giáng Hương, để tưởng nhớ, nhân một năm ngày bà ra đi…

Tranh phố cổ của VGH

Họa sĩ Vũ Giáng Hương sinh ngày 23 tháng 1 năm 1930 tại Hà Nội, quê ở xã Đông Cao, huyện Gia Lương, tỉnh Bắc Ninh. Bà là con gái của nhà văn Vũ Ngọc Phan và nhà thơ Hằng Phương, lớn lên ở làng Thái Hà trong “Vũ gia trang” với cảnh thiên nhiên tươi đẹp, trong một gia đình có truyền thống văn chương.

Năm 20 tuổi bà làm thủ quỹ xưởng giấy Đồng Minh (Thanh Hóa). Năm 1950, Vũ Giáng Hương theo học mỹ thuật tại Phân trường Mỹ thuật Khu 4 với những người thầy đầu tiên là họa sĩ Sỹ Ngọc và họa sĩ Nguyễn Văn Tỵ. Sang đầu năm 1952, Vũ Giáng Hương lên Việt Bắc để thi vào trường Mỹ thuật kháng chiến, nhưng do trường tạm dừng tuyển sinh nên bà theo học lớp mỹ thuật ngắn hạn ở trường (lúc đó đóng ở Tuyên Quang) với những người thầy là họa sĩ Tô Ngọc Vân, Trần Văn Cẩn, Nguyễn Tư Nghiêm. Năm 1953 trường tạm dừng việc đào tạo, được quyết định đưa về công tác tại ngành văn nghệ Trung ương nhưng bà đã xin đi tham gia công tác giảm tô, cải cách ruộng đất từ tháng 10-1953 đến tháng 7-1954.

Hòa bình lập lại, Vũ Giáng Hương về thủ đô và theo học tại trường Mỹ thuật Việt Nam từ năm 1955 đến năm 1957, khóa học mang tên họa sĩ Tô Ngọc Vân. Sau khi tốt nghiệp, bà tiếp tục theo học đại học khóa I (1957 - 1962) của trường và tốt nghiệp cùng với các họa sĩ Nguyễn Thụ, Phạm Công Thành, Trọng Cát, Ngọc Thọ... Trong quá trình học tập bà đã sáng tác nhiều tác phẩm tham dự các triển lãm mỹ thuật, như Triển lãm mỹ thuật toàn quốc năm 1955 với tác phẩm Áo mới - bột màu; ngoài các bức tranh khắc gỗ đen trắng và khắc gỗ màu: Chùa Thầy, Lớp mẫu giáo, Đôi chim câu, năm 1960 tác phẩm lụa Hợp tác xã đánh cá về được tặng giải Ba và lưu giữ tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam; tác phẩm Thuyền về bờ Bắc...

Ngay từ khi còn là sinh viên bà đã được nhà trường bố trí giảng dạy hệ trung học và hệ 7 năm. Sau khi tốt nghiệp bà được nhà trường giữ lại làm giảng viên. Ngày 1-11-1966, bà được kết nạp vào Đảng Cộng sản Việt Nam. Từ năm 1970 bà phụ trách hệ trung học, năm 1977 được bổ nhiệm làm Phó hiệu trưởng trường Đại học Mỹ thuật Hà Nội nhưng bà vẫn tiếp tục giảng dạy ở chuyên khoa lụa. Những phẩm chất tốt đẹp của bà đã mang lại cho học sinh, sinh viên sự hào hứng trong học tập và rèn luyện. Họa sĩ Vũ Giáng Hương đã dành nhiều công sức xây dựng nhà trường, đào tạo các thế hệ sinh viên và tiếp tục sáng tác không mệt mỏi. Nhiều sinh viên của bà nay đảm trách những cương vị lãnh đạo nhà trường hoặc tại các trường mỹ thuật khác, nhiều người đã trở thành những họa sĩ có tên tuổi trong giới mỹ thuật, được phong hàm phó giáo sư và các danh hiệu Nhà giáo nhân dân, Nhà giáo ưu tú

.
Trong thời kỳ chiến tranh chống Mỹ cứu nước, người chồng thương yêu của bà là bác sĩ Lê Cao Đài vào chiến trường Tây Nguyên, 8 năm với tư cách là Giám đốc Viện Quân y 211, sau ngày thống nhất đất nước ông trở về Hà Nội làm công việc nghiên cứu tác hại của chất độc màu da cam. (Sau khi qua đời, cuối năm 2010 bác sĩ Lê Cao Đài đã được Đảng và Nhà nước truy tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân).

Họa sĩ Vũ Giáng Hương vừa công tác vừa chăm lo gia đình, nhưng bà đã nhiều lần cùng các giảng viên và sinh viên của trường đi vào tuyến lửa Vĩnh Linh, Trường Sơn. Những chuyến đi đó đã đem lại cho bà ấn tượng sâu sắc về cuộc kháng chiến của dân tộc. Nhiều ghi chép bằng thuốc nước, mực nho, bút chì là những tác phẩm trực họa đẹp, với xúc cảm mãnh liệt; đặc biệt các nữ chiến sĩ đi vào tác phẩm của bà thấm đẫm tình cảm yêu thương, cảm phục. Về những chuyến đi này, bà đã viết: “Những năm chiến tranh, những chuyến đi về khu IV và đường Trường Sơn đã để lại cho tôi nhiều kỷ niệm sâu sắc”.

Nhiều tác phẩm sinh động và truyền cảm đã được sáng tác bằng các chất liệu khắc gỗ, lụa, sơn dầu như: Bến phà đêm; Cầu Cấm; Cầu Hàm Rồng; Làm cầu phao sông Hồng; Dốc Trường Sơn; Tổ thông tin Trường Sơn; Hành quân qua Trường Sơn; Một chặng đường Trường Sơn; Ven núi Trường Sơn; Bãi Khách; Cô gái Trường Sơn; Bếp lửa Trường Sơn; Trên đường hành quân...

Từ năm 1983, bà đã có nhiều chuyến đi thực tế lên Tây Bắc, Việt Bắc, vùng biển Quảng Ninh, Hải Phòng... Cuộc sống dựng xây đất nước và gia đình hạnh phúc sau chiến tranh đã cho bà cảm hứng mới để sáng tác những tác phẩm có đề tài gần gũi với đời thường, về những người dân bình thường mà bà yêu mến, như các tác phẩm tranh lụa: Nhà trẻ Tây Bắc; Máy xát gạo miền núi; Cô gái dân tộc Thái; Bếp lửa rừng chiều; Mùa gặt; Bản Thái mùa xuân; Bản Thái mùa hạ; Bản Thái mùa thu; Bản Thái mùa đông; Hoa đào; Chiều về bản...

Năm 1984, bà chuyển công tác về Hội Mỹ thuật Việt Nam. Bà vẫn tiếp tục sáng tác, tập trung vào các đề tài gia đình, chất độc da cam. Tĩnh vật bằng chất liệu acrylic, có thể kể tới các tác phẩm: Gia đình; Tây Nguyên ngày ấy; Con đường anh đã đi; Cuộc chia ly năm xưa; Những người đã mất; Bé đi ngựa; Giấc mơ của bé; Phương Nga; Đến trường; Vườn ao nhà em; Tuổi học trò; Em gái; Em bé chăn ngỗng; Chân dung cháu gái; Tốp ca măng non; Lớp vẽ của em; Mẹ con Hoàng Hoa; Vườn nhà tôi; Những đứa trẻ lang thang; Ký ức chiến tranh; Hòa bình cho tuổi thơ; Nạn nhân chất độc da cam...

Có thể nói, họa sĩ Vũ Giáng Hương là một trong những nữ họa sĩ sáng tác liên tục và có nhiều tác phẩm thành công về đề tài chiến tranh cách mạng, về người phụ nữ trong sản xuất và chiến đấu, về gia đình và trẻ thơ trên nhiều chất liệu như khắc gỗ, lụa, acrylic cùng những bức ký họa không dừng ở mức độ ghi chép, lấy tài liệu mà nhiều tranh đã được bố cục hoàn chỉnh với màu sắc và bút pháp phóng khoáng tràn đầy sức sống và cảm xúc. Tác phẩm của họa sĩ Vũ Giáng Hương đã tham gia nhiều triển lãm trong nước và quốc tế, nhiều triển lãm nhỏ và cá nhân. Năm 2007, bà đã cho in cuốn sách Vũ Giáng Hương - Tuyển tập tranh ký họa (tuyển tranh từ 1956 đến 2004), và tập tranh sáng tác trên các chất liệu khắc gỗ, lụa, sơn dầu, acrylic...

Họa sĩ Vũ Giáng Hương là người nhiệt tình với công tác xã hội. Bà tham gia công tác tại Hội Mỹ thuật Việt Nam, Hội Liên hiệp Văn học Nghệ thuật Việt Nam, Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam. Bà là họa sĩ liên tục tham gia Ban chấp hành Hội Mỹ thuật Việt Nam trong 31 năm, từ khóa I đến khóa IV với số phiếu tín nhiệm rất cao. Từ năm 1968, bà được bầu bổ sung vào Ban chấp hành Hội Mỹ thuật Việt Nam khóa I (1957 - 1983), tiếp đó bà được bầu lại vào Ban chấp hành Hội Nghệ sĩ tạo hình Việt Nam khóa II (1983 - 1989). Tại Đại hội toàn quốc Hội Mỹ thuật Việt Nam lần thứ III, bà được bầu vào Ban chấp hành và được Ban chấp hành bầu làm Phó Tổng thư ký Hội Nghệ sĩ tạo hình Việt Nam khóa III (1989 - 1994) và là ủy viên Đảng Đoàn của Hội. Với tinh thần làm việc chăm chỉ, trách nhiệm, quan tâm đến hội viên và các hoạt động Hội, bà rất được hội viên yêu mến và tín nhiệm. Vì vậy, tại Đại hội lần thứ IV của Hội, bà tiếp tục được bầu làm Tổng thư ký Hội Mỹ thuật Việt Nam khóa IV (1994 - 1999). Ban Bí thư chỉ định bà làm Bí thư Đảng Đoàn của Hội. Các hội viên Hội Mỹ thuật Việt Nam luôn ghi nhận ở bà sự công tâm, nhiệt tình, trung thực, tình cảm, biết lắng nghe, biết thông cảm đối với hội viên và sự mềm dẻo, kiên quyết trong công việc. Vào tuổi 70, bà xin thôi công tác ở Hội Mỹ thuật Việt Nam, nhưng Trung ương vẫn yêu cầu bà tham gia công tác với tư cách Phó Chủ tịch (từ 1995 đến 2004) rồi Chủ tịch kiêm Bí thư Đảng Đoàn Ủy ban toàn quốc Liên hiệp các hội văn học nghệ thuật Việt Nam (từ 2004 đến 2010). Trong cơ quan, gắn bó với anh chị em không chỉ với tư cách thủ trưởng mà như một người chị cả, họa sĩ Vũ Giáng Hương đã trở thành tấm gương sáng để mọi người học tập. Những phẩm chất tốt đẹp của bà đã được hun đúc bởi truyền thống gia đình và sự phấn đấu không mệt mỏi trong một đời cống hiến cho sự nghiệp văn học nghệ thuật nước nhà.

Trong quá trình công tác và sáng tác, họa sĩ Vũ Giáng Hương đã được Đảng và Nhà nước tặng thưởng Huy chương kháng chiến chống Pháp, Huân chương kháng chiến chống Mỹ hạng Nhì, Huân chương Lao động hạng Nhì, Huân chương Lao động hạng Nhất và Huân chương Độc lập hạng Nhì. Nhiều tác phẩm của bà đã nhận giải thưởng mỹ thuật: Giải Ba triển lãm Mỹ thuật toàn quốc năm 1960; Giải A triển lãm Mỹ thuật thủ đô năm 1965; Giải thưởng tranh chống Mỹ cứu nước năm 1968 của Bộ Văn hóa Thông tin; Giải B triển lãm nữ tác giả năm 1974; Giải Ba triển lãm Mỹ thuật toàn quốc năm 1995.

Năm 2001, Chủ tịch nước đã trao tặng họa sĩ Vũ Giáng Hương Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật cho các tác phẩm: Hợp tác xã đánh cá - lụa (1960), Tổ thông tin Trường Sơn - lụa (1994), Hành quân qua Trường Sơn - lụa, Nhà trẻ ở Tây Bắc - lụa (1980), Bếp lửa Trường Sơn - lụa, Cầu Hàm Rồng - khắc gỗ (1970).

Hội đồng giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật đã nhận xét: “Họa sĩ Vũ Giáng Hương đã có nhiều năm giữ trách nhiệm trong công tác đào tạo, hoạt động của Hội Mỹ thuật Việt Nam, nhưng họa sĩ vẫn có nhiệt tình trong lao động nghệ thuật, đã đến nhiều vùng sản xuất và chiến đấu trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ. Những tác phẩm của họa sĩ đã diễn đạt được nhiều hình ảnh dũng cảm trong kháng chiến, về đời sống phụ nữ và trẻ em có chất lượng nghệ thuật, có duyên trong màu, tình cảm đầm ấm trong tranh đã có truyền cảm tốt đẹp với đồng nghiệp và công chúng”.

Họa sĩ Vũ Giáng Hương, một nghệ sĩ tạo hình, một nhà giáo, một nhà hoạt động xã hội, là người chân thành, tình cảm trong quan hệ đồng nghiệp; trách nhiệm, quyết đoán trong công việc; đam mê, tài hoa trong sáng tạo nghệ thuật và tận tụy, đảm đang trong cuộc sống gia đình. Bài viết ngắn này như một nén nhang tưởng nhớ tới Phó giáo sư - Nhà giáo ưu tú - Họa sĩ Vũ Giáng Hương nhân một năm ngày mất